USŞĞRMUJR ;ŞĞUMNDIUMUZZŞĞ MG HUAUZ>ŞZ NĞ

UZWUHUP HUICUSR>NJZŞĞ MRĞUĞMNDRZ KNDĞ?RNW ETS

Wuxu<rmuw +ğşğndz sş, auduzumuzndkşusç euğqşul znğ işh sg hrır .ğndr Usşğrmu-Kndğ=ru wuğuçşğndkrdzzşğnd st<! Şğmnd şğmrğzşğnd sr<şd sş, ıuüzuh sg ,zndze uxu, tğ T)-35 xuösuiuduxzumzşğnd^ wşınw Kndğ=rnw mnpst Xndiuiıuztz Ti-400 ağkrxuwrz ausulrğzşğnd huıouxnf! Uwcs ,şğumndıumuzzşğg m'ndöşz nğ Kğusyr fuğvumuösg uzwuhup huıcusr<njzşğ nğeşüğt Kndğ=rnw ets! Uwihti% auzğuhşıumuz nd ıtsn=ğuk mndiumjndkrdzzşğtz vnğiumuz ,şğumndıumuzzşğ zusum ndpuğmşjrz Hubıhuzndkşuz Zu.uğuğ Suğ= Tiytğrz şd huauz<şjrz nğ uzwuhup huıcusr<njzşğ mrğuğmndrz!

;şğumndıumuzzşğ Cuz Buarz^ ?ğri Fuz Anllgz^ Kns Krllri nd Otwsi Luz=)nğı rğşzj uwe huauz<g arszudnğşjrz^ zbşlnf nğ Kndğ=ru Ti-400 ağkrxuwrz ausulrğzşğ üzu, t Xndiuiıuztz!

Cuz Buarz uwe zusumg ağuhuğumşj zuşd Kfrkkgğ-r st<^ mjşlnf aşışdşul sşmzuçuzndkrdzg$ {Sşz= <uzujrz= zu.uür,g +ğtz=r fşğu,şl^ nğhtiör wiıum+ğtz Kndğ=rnw zu.uüuarz jnwj ıuz=^ nğ vşz mğzuğ auduzndkşuz uğcuzuzul uwz =uwlşğg^ önği uz uxu, t ZUK*z ımuğujzşlnd zhuıumnf´!

Şğmnd=ndmti t<znj zusumrz st< aşprzumzşğg mg wrbşjzşz Uzüuğuwr nd Snimnduwr sr<şd xuösumuz ausuünğ,umjndkşuz suirz^ m'gzeü,şz nğ uwe ausuünğ,umjndkşuz huıouxnf 2018tz srzvşd uwi+ğ iırhndu, şpu, şz +ğtz=r çuösukrd zu.uür,şğ zşğmuwujzşl ;şğumnwırz!

;şğumndıumuzzşğg ecüna şz nğ imröçtz nğnbndu, tğ Kndğ=ruz T)-35zşğnd zu.uür,şğtz auzşl uiırouzuçuğ^ yndluwrz imöçndz=nf^ çuwj uwe ünğ,gzkujg çudumuzuvuy muznzumuğündu, vt nd uışz+= v'rğuünğ,ndrğ^ aşışduçuğ uwe qşdnf Usşğrmuwr mnpst Kndğ=rnw ndppşul ndpşğqr uöeşjndkrdzg mg ımuğuzuw!

UXCUSŞUW LND;NDS% ÜUZIRLLRR ŞMŞPŞJDNW

ARDİRİUWRZ HUIR AUSUĞ

Üuzırllrr İğçnj Şğmnıuiuz şmşpşjdnw ardiriuwrz huıg ustz fuwğmşuz mğzuw ylndöndrl .nğndzm oşp=r sg huıouxnf! Şmşpşjdnw kupumuzzşğg uauöuzü mg azvşjzşz^ gişlnf nğ şkt huıg .nğıumndr^ mğzuw ylndöndrl zuşd ıuzr=g! Şğtm uwi ktsuwr suirz Kupuwrz :nğandğer Uışzuhşıg .+işjud {Lnwi´ aşxuışirlr muwuztz şd +üzndkşuz mnv ndppşj sşğ ausuwz=rz!

Şmşpşjdnw arszumuz znğnündkşuz ausuğ mg huauz<ndr s+ıudnğuhti 400-500 auöuğ lrğu^ çuwj uxcusşuw lnd,ndsg mg muğ+ır 8-10 auöuğ lrğuwr!

İmrdıuğr =upu=uhşıg% Arlsr Krdğ=stz aşxuquwznf muhndşjud wuwıuüğrz nd giud nğ huığuiı şz ersuüğudşlnd uwe 8-10 auöuğ lrğuwr ,.işğg şd irdzşğnf usğujzşlnd huıg^ srzvşd nğ arszumuz lnd,nds sg üızndr uwi up+kuışprr ausuğ!

Rğ +üzndkrdzg uxu<uğmşj zuşd İ$ Yğmrv Uöü$ Arduzeuznjr Uışzuhşı Hğ$ Hşığni Brğrz+plnd^ Irüğuz Üuöuzoşuzz ul .niıujud iıuzqzşl zşğ=rz auzünwjzşğnd znğnündkşuz ,u.ig!

GZMŞĞUWRZ JUZJŞĞND AUSUĞ

 ZNĞ MUĞÜUEĞNDKRDZZŞĞ

Gzmşğuwrz juzjşğnd fğuw aimnpndkrdz iuasuzşlnd suirz nğnbnds sg hrır uxzndr wuxu<rmuw +ğşğndz^ çuwj uwi =uwlg ecünandkrdz iışp,u, t auzğndkşuz öuzuöuz bğ<uzumzşğt zşği! Ktsuwr uxzvndkşusç şğtm wuwıuğuğndkrdz sg gğud Kndğ=rnw Zu.uüuaumuzr suslnw çuzçşğ Rhğuars ?ulgz!

Uz uzeğueuxzulnf :nğağeuğuzr mnpst gzendzndşlr= nğnbsuz^ auduiırujndj nğ gzmşğuwrz juzjşğg yumşlnd sıueğndkrdz sg .zeğnw uxuğmuw vt^ iumuwz nğnbndu, t nğ muğüudnğndszşğ iuasuzndrz! Giı rğşz^ gzmşğuwrz stıruz uwzhrir nlnğı sgz t^ ndğ htı= t uxu<znğendrl aşışdşul imöçndz=nf$ {Çuz sg nğ rğumuz mşuz=r st< wuzjuz= mg zmuındr^ uxjuzj nd frğkndul mşuz=r st< znwzhti wuzjuz= t´^ giud ?ulgz!

Zbşz= nğ auwğşzumrjzşğg sıufu.ndkrdz ndzrz gzmşğuwrz juzjşğnd şd Ztk)lr=i^ Usuönz Yğuws^ Yndand Kr-Fr^ Hlrd-Kr Fr auğkumzşğnd ünğ,ndztndkrdzg muişjzşlnd bndğ<!

LRÇUZUZUAUW AUPNĞEUFUĞRZ ETS EUI MG ÇUJNDR

KNDĞ?RNW AUİJTRZ MUIUĞNDU;

ZU:UIRZ?R AŞIŞDUZ?NF

Lrçuzuzr hubı+zumuz lğuınd mşeğnzg aupnğeşj kt euıumuz aşıuhzends hrır muıuğndr Lrçuzuauw aupnğeufuğ Zbuz Wuğndkrdzşuzr ets^ nğ uzjşul usri aşxuışirlr ışpumuz muwuzt sg iyxndu, rğ wuwıuüğrz st< Kndğ=rnw nd Zu.uüua Tğınpuzr auijtrz zu.uıulrj uğıuwuwındkrdzzşğ ndzşju, tğ! Gzmşğuwrz stıruwr st< ,uzğ =zzueuındkrdzzşğ muıuğndşğ şz auw aupnğeufuğrz ets^ jnwjşğ muösumşğhndşğ şz aşxuışirlr muwuzr btz=rz ux<şd! Uwi çnlnğtz fşğ< euıu.uöndkrdzg nğnbşğ t euıumuz aşıuhzends muıuğşl auw auzeriufuğrz ets!Lrçuzuzjr yuiıuçuz Sndausstı Örwuı Ou)rl wuwızşj nğ şpçuwğumuz Kndğ=rnw ets uwihrir fşğuçşğnds sg ets t Lrçuzuzr uöüuwrz sruizndkşuz üupuyuğu.+indkşuz!

AĞEŞA ÜZULGR  ND SŞ; MPÖRR ST>

Uwlşdi fuğcndu, şz= nğ usuxzuwrz şpuzumrz huğçşğuçuğ ağeşazşğ ,uürz mpörzşğnd st<! Iğndu, gllulnf nğ =upu=tz ustz +ğ auğrdğudnğzşğ mpörzşğ mndüuz ,nf sızşlnd mus hıgışlnd ausuğ^ uwehrir fıuzü sg srbı muw! Şmnpzşğg uzynwk şz^ uxuzj ,.u.nıg suğşlnd mg zşışz üşırz mus vnğ .nışğnd st<^ mğum mg fuxşz% .nğnfu, gzşlnd ausuğ^ şdlz! Şğtm şğşmnwşuz cusşğndz kt_ Üzulgr^ kt Sş, mpörr st< ağeşazşğ ,uüşjuz^ çuwj çuğşçu.ıuçuğ muğşlr şpud buı muğo cusuzumr st< suğşl mğumg! Üzulgr st< cusg 18$00rz ağeşa ,uüşjud Brd=ğrd Mrdltirz ynpnjr st< üızndnp btz=r sg st< nğ mg ünğ,u,ndtğ nğhti yuwır bışsuğuz! Iğndu, gllulnf nğ uwi btz=g uzıuxrz s+ırm erğ= ndztğ^ fu.jndşjud nğ ağeşag mg çxzmjzt zuşd uzıuxuwrz bğ<uzg! Çuğşçu.ıuçuğ ağbt<zşğg wu<npşjuz bndınf suğşl nd muz.şl udşlr ıuğu,ndz ağeşa sg! Mpörzşğnd ?upu=uhşı Tğıts Mrdl şmud nd =zzndkrdzzşğ gğud ışpdnwz fğuw! Ağeşa sgz ul ,uüşjud Sş, Mpörr st<^ uzıuxuwrz bğ<uztz zşği^ çuwj bndınf uxzndşjud aumumbxr ıum!

UXNP>UHUANDKŞUZ AUSUB:UĞAUWRZ MUÖSUMŞĞHNDKRDZG SUİZUORDP MG ÇUZUW KNDĞ?RNW ST>

Şğtm ul Kndğ=rnw st< ?nğnzuwr aşışduz=nf suaujud 18 anür^ uwi mşğhnf juğe suauju,zşğnd krdg şpud 5$300! Znğ fuğumndu,zşğndz krdg ıumudrz vt r<u, auöuğtz fuğ! Şğtm znğ fuğumndu,zşğndz krdz tğ 1$024!

Uxnp<uhuandkşuz Zu.uğuğ (uağtıırz Ünou şğtm rğrmndz aupnğeşj nğ ausuquwzndkrdz mz=ndşjud Uxnp<uhuandkşuz Ausub.uğauwrz Muösumşğhndkşuz aşı nğhtiör muösumşğhndkrdzg suizuordp sg çuzuw zuşd Kndğ=rnw st<! Muösumşğhndkşuz Şdğnhuwr zşğmuwujndjrv Auzö Ülndmt şğtm Kndğ=ru şmud nd suizumjşjud ürızumuzzşğnd .nğandğer zriırz^ ausuquwzndkrdz mz=şj Kndğ=rnw aşı! Giı Uxnp<uhuandkşuz Zu.uğuğndkşuz^ uirmu muğşdnğ arszu=uğ sg hrır glluw Kndğ=rnw st< uxnp<uhuaumuz auğjşğt zşği!

Lrçuzuzşuz şd sr<uöüuwrz +ğuürğ - wuındm {Suğsuğu´ +ğukşğkrz

*ĞNDUZ AŞI - 47

UB:UĞAG ŞD SŞZ?% SŞĞ ÇUÖNDS ANÜŞĞNF-JUDŞĞNF

Üğşj WUMNÇ IRDZŞUWŞUZ

Դպրոցական գրասեղաններէն «անընդունակ» աշակերտի որակումէ դէպի Իրապաշտ ու Արուեստագէտ սերունդներու հարուստ բանակին մէջ վաւերական ու տիրական անուններու շարքը անցած, նորավիպագրութեան ու վիպագրութեան յառաջակարկառ վարպետներէն մին Երուխան՝ (Երուանդ Սրմաքէշխանլեան՝ բուն անունով, Պոլիս, Յուլիս, 1870 – 1915), այսօր մեր ուշադրութեան կեդրոնն է՝ իր ծննդեան 150-ամեակին առիթով:

Դժխեմ ճակատագիրով մը զրկուած դպրոցական տարրական կրթանքէ՝ ուսուցիչներուն կողմէ կշտամբուելով իբրեւ «անընդունակ երեխայ», եւ դրուելով դպրոցէն դուրս, Երուխան յետագային պիտի հանդիսանար Հայ ռէալիստական դպրոցը հպարտագին փառքի բարձրացնող այն սակաւներէն մին (Արփիար Արփիարեանէն ու Գր. Զօհրապէն ետք անմիջապէս), որ մեր ժողովուրդին համեստ ու խոնարհ խաւերուն տառապանքները վերածեցին անջնջելի, յուզումնախոյզ, տպաւորիչ յուշաքանդակներու՝ մարդկայնութեամբ ու համամարդկայնութեամբ ճարտարապետուած:

Կ. Պոլսոյ Խասգիւղ թաղամասին մէջ 1870 Յուլիսի այսօրը ծնած, իր պատանեկան անկարեկիր տարիներուն իր լքուն ու խղճուկ բախտին համար յամառօրէն պայքարելէ յետոյ, ի վերջոյ հիացումով կ'ընդունուի «ռէալիստ  80-ականներ»ու – Արփիար Արփիարեան, Գրիգոր Զօհրապ, Հրանդ Ասատուր, Տիգրան Կամսարական, Լեւոն Բաշալեան, Երուանդ Օտեան – շարժումին մէջ, երբ Արփիարեանի «Արեւելք»ին մէջ, 1891-ի Մայիս 29 թիւին մէջ կը տպուի իր «Պապուկը» խորագրով առաջին եւ ուշագրաւ պատմուածքը: Այնուհետեւ իրեն ուղղուած դրուատական արտայայտութիւններէն խրախուսուած, երիտասարդ նորավիպագիրը նոյն օրաթերթին ու «Մասիս»ի էջերուն մէջ յաջորդաբար լոյս կ'ընծայէ «Պզտիկ Սեփին Պատմութիւնը», «Մարկոս Աղբօր Սէրը», «Հիւծախտաւորը», «Կուզը», «Պատանեկան Սէրը», «Քարիտէզճին», «Թաշկինակը», «Հաճի Մանուէլ», «Լուացարարուհին», «Ծովափին Աղջիկը», «Առջի Մայրիկը», «Գերագոյն Ներումը», «Գողը» «Եւնիկէ»ն «Ձուկի Փոխարէն» նորավէպերը եւ այլ գործեր, քրոնիկներ, պատկերներ, նշմարներ:  

Համիտեան ժամանակներու ողբերգութիւններէն 1896-ին խոյս տուած հայ մտաւորականներու շարքին կ'ըլլայ նաեւ Երուխան՝ որ կը հաստատուի Վառնա, ուր կը մնայ մինչեւ 1904, այնտեղ հիմնելով «Շարժում» լրագիրը՝ 1898-ին, ապա «Շաւիղ» գրականագիտական հանդէսը՝ 1900-ին: Նոյն տարին, համայն հայութիւնը կը սգայ կորուստը իր հանճարեղ զաւկին՝ ծովանկարիչ Յովհաննէս Այվազովսքիի մահը, որուն մասին «Շաւիղ»ի մէջ Երուխան հետեւեալը կը գրէր ի միջի այլոց. «Այվազովսքիին հետ հայ ցեղի հանճարին ամէնէն կորովի արտայայտութիւնն է որ կը շիջանի: Մեր ազգին դժբախտ ճակատագրին մթութեան վրայ անիկա ջահ մըն էր ջերմացնող ու փողփողենէջ: Եւ անոր կորուստը ողբալի է մանաւանդ, որովհետեւ այս տեսակ շքեղ անհատականութիւններ ջինջ ու լայնաբիբ աչքեր են, որոնցմով ազգ մը կը նայի աշխարհին: Բոլոր այս փառքի շողարձակումներուն մէջ, մեծանուն արուեստագէտը ոգիով թունդ Հայ մը մնացած էր: Ու երբոր Հայաստանի կոտորածները աշխարհքը թնդացուցին, իր աշխատանոցին մէջ Այվազովսքին սարսռաց, վրձինը սահեցաւ ինկաւ իր մատներէն: Ինք՝ որ ալիքին ամեհի բանաստեղծութեամբը հեշտօրէն կ’օրօրուէր, արեան ալիքներուն գաղափարին առջեւ սարսափահար մնաց. ու, սոսկաց՝ երբոր մտածեց թէ իր հայրենակիցներուն արեանը մէջ լողացող թագակիր հրէշին կողմէ ընդունած պատուանշանը դեռ կուրծքին վրայ կը կրէր...: Այվազովսքիով՝ որ կ'անհետանայ, մենք խրոխտօրէն կրնանք պոռալ աշխարհին.- Ազգ մը, որ Այվազովսքիներ կ'արտադրէ, չի՛ կրնար անհետանալ մարդկութեան տոմարէն. ուրեմն մենք պիտի մնանք...»:

Պուլկարիա գտնուած եւ «Շարժում» ու «Շաւիղ» թերթերը խմբագրած  միջոցին իսկ, Երուխան թղթակցութիւններ կ'ուղարկէր եւ նորավէպերով կ'աշխատակցէր Պոլսոյ «Բիւզանդիոն» լրագիրին՝ Ե. Գաղթական եւ Աշուղ ծածկանուններով, միաժամանակ ուսուցչութեամբ զբաղելով Վառնայի Հայկական Կրթարանին ու Ազգային վարժարանին մէջ:

1904-ի Դհկտեմբերին Վառնայէն կ’անցնի Եգիպտոս, ուր Սմբատ Բիւրատին հետ կը հիմնէ «Սիսուան» ամսագիրը: Միջոց մը Գահիրէի Գալուստեան վարժարանին մէջ կը վարէ ուսուցչական պաշտօն, իսկ Արփիարեանի սպանութենէն (12 Փետրուար 1908) ետք, քանի մը տարի կ'աշխատի «Լուսաբեր»ի խմբագրութեան մէջ:

10 Յուլիս 1908-ի Օսմանեան սահմանադրութեան հռչակումնէ ետք, շատ մտաւորականներու պէս, Երուխան եւս կը կը վերադառնայ Պոլիս, ուր նոյն տարուան Օգոստոսի 7-էն սկսեալ կը ստանձնէ խմբագրութիւնը Արփիարեանի հիմնադրած «Արեւելք»ին՝ «Ազատ Կարծիքներ» խորագիրի տակ առաջին անգամ ստորագրելով Երուխան:

Դեռ 1904-ին, Վառնա գտնուած շրջանին, Օննիկ Բարսեղեանի «Վիպաթերթ»ին մէջ առաջին անգամ լոյս տեսած իր նշանաւոր եւ գլուխ-գործոցը եղող վէպը կը վերահրատարակէ 1908-ին՝ «Ամիրային Աղջիկը» խորագիրով: Կենդանի ու իրական երկու հակադիր աշխարհներու որոտալից ճակատամարտ մըն է վէպին նիւթը, միջակ ու խոնարհ դասակարգին վճռական յաղթանակներովը վարպետօրէն դրասանգուած՝ ընդդէմ Պոլսոյ ամիրայական փտած հասարակարգին: Արդարեւ, մեր գրականութեան մէջ յառաջապահ միտքին կողմէ ընծայուած յաղթապանծ յեղաշրջում մը, որ կը դասուի ըլլալ նաեւ միջազգային վիպագրութեան սեռի գլուխ-գործոց մը՝ եթէ կարելի ըլլալ հոն խնամել որոշ տողերու մէջ ուրեք-ուրեք ցցուող նախադասութեանց կառուցուածքային կոշկոռները:

1910-ին Երուխանը կը գտնենք Ս. Խաչ Ազգային վարժարանի տնօրէնի պաշտօնին վրայ, ուր երեք տարի հոն մնալէ ետք, 1913-ի ամրան, իրեն գրչակից ու ճակատագրակից Ռուբէն Զարդարեանի միջնորդութեամբ ընտանեօք կը փոխադրուի Խարբերդ եւ կը ստանձնէ տեղի Մեզրէի Կեդրոնական վարժարանի տեսչութիւնը՝ մինչեւ իր եղերական նահատակութիւնը...:

«...Ազգի մը գրականութիւնը իր այն մասն է, որ անկապտելի է: Մեր թշնամիները յափշտակեցին մեր հարստութիւնները, քանդեցին մեր տունն ու տեղը, նմանը չտեսնուած վայրագութեամբ մը մեր անճիտումին ձգտեցան, բայց մազի չափ չկրցան վնասել մեր միտքին, մեր այն սրբազան մասունքին, զոր արտադրած էր ցեղին հանճարը եւ որ պիտի մնայ անաղարտելի, պիտի մնայ տոկուն ու անսասան ու յաւերժական, ինչպէս մեր վեհապանծ Մասիսը»: Երուխանի անքակտելի համոզումն  էին այս տողերը, որոնք յանձնուած էին հրատարակութեան 1914-ի Յունուարին, այսինքն՝ իր անասնական սպանութենէն մէկուկէս տարի առաջ:

Գրիգոր Զօհրապի, Դանիէլ Վարուժանի, Սիամանթոյի, Ռուբէն Սեւակի, Ռուբէն Զարդարեանի, Թլկատինցիի, Արտաշէս Յարութիւնեանի, Գեղամ Բարսեղեանի, Նազարէթ Տաղաւարեանի, Տիգրան Չէօկիւրեանի եւ բազմաթիւ միւսներու շարքին, Երուխան մէկն է հոյլին մէջ այն հարիւրաւոր մտաւորականներուն, որոնք ինկան 1915-ի ողբերգութիւններու ընթացքին...:

Երուխանի գրական ժառանգութեան մէջ մաս կը կազմէ անաւարտ «Գաղթականներ» վէպը: Իր մահէն ետք լոյս տեսաւ «Հարազատ Որդի» վէպը (Աղեքսանդրիա, 1936), Փարիզի, Պոլսոյ, Երեւանի, Պէյրութի, Վենետիկի մէջ եւ այլուր, առընթեր իր պատմուածքներուն ու նորավէպերուն: 1993-ին Անթիլիաս լոյս տեսած «Երկեր» հատորին (464 էջ) մէջ «Ամիրային Աղջիկը» վէպէն զատ ընդգրկուած են իր «Հարազատ Որդի» վէպն ու «Կեանքին Մէջ» խորագիրի տակ նորավէպերէն ընտրանի մը, ինչպէս՝ «Կաղանդչէքը», «Յուռութքը», «Տէր Պապային Հինգերորդ Տունը», «Վարձու Տուն», «Կէվրէքճին», «Զանգակահարը», «Համրին Վրէժը», «Քարին Նշանը» եւ ուրիշներ:

Երուխանի գործերը դարեր ալ պիտի պահեն իրենց թարմութիւնը, առինքնող ձայները մարդկային խղճմտանքի, հրատապութիւնն ու այժմէականութիւնը, իրենց կենսառողջ հուրը եւ ուժականութիւնը՝ մեր ցեղին ու աշխարհի իրաւազրկուած ազգերու արդար տենչերէն, ժողովուրդներու պայքարներու որպէս պաշտպան՝ հզօր պատգամներ բերելով մեզի, խարազանելով բռնատիրական վարչակարգերը՝ անոնց ճակտին անջնջելի ամօթն ու խարանը:  

«ԾԱՂԻԿ» Գրական Ազգային հանդէս – Պէյրութ

dzaghig2004@yahoo.com