ՆՈՐ
ԼՈՒՐԵՐ    ՅՈՒՇԱՏԵՏՐ     ԳԻՐՔԵՐ   ԱՐԽԻՒ   ՄԵՐ ՄԱՍԻՆ     ՆԱՄԱԿ ԽՄԲԱԳՐՈՒԹԵԱՆ  
Share on Facebook Share on Twitter Share via e-mail
81. Տարի

ԳԻՐՔ

ԱՐԽԻՒ - 17 ԴԵԿՏԵՄԲԵՐ 2020 © NorMARMARA 2001 - 2020
Share on Facebook Share on Twitter Share via e-mail

Auwuiıuzr Uğıu=rz Ünğ,nj Zu.uğuğr ausuquwz

UIĞHTWOUZ VR IĞUSUEĞŞĞ

AUW XUÖSUÜŞĞRZŞĞND ORBE KRDG


Auwuiıuzr Uğıu=rz Ünğ,nj Zu.uğuğ Uğu Uwfuöşuz auğjuöğnwj sg ıulnf )ğuziumuz {Lg Snzı´ kşğkrz^ wuwızşj nğ auwmumuz mnpsg muimu,zşğ ndzr uwz suirz nğ Uığhtwouz vr ığusueğşğ auw xuösuüşğrzşğnd orbe krdg!

Muösndu, şz imöçzumuz juzmşğ^ şğmnd şğmrğzşğnd sr<şd imöçndz=uwrz ausuquwzndkrdz qşx= çşğndu, t {çnlnğg% çnlnğr ersuj´ eğndkşusç yn.uzumndszşğnd fşğuçşğşul^ giud Uğu Uwfuöşuz^ udşljzşlnf nğ muimu,zşğ ndzrz nğ Uığhtwouz orbe krdşğ vr ağuhuğumşğ nd sş, auduzumuzndkşusç auw xuösuüşğrzşğnd krdg mğzuw udşlr çuğqğ gllul^ =uz uwz rzv nğ mg ığusueğndr auwmumuz mnpsrz! {Uzağucşbı t ağuıuh lnd,nds üızşl uwi .zeğrz^ =uzr nğ uwlşdi yuiındu, t nğ auw xuösuüşğrzşğz nd huıuzer muğüufroumr st< wuwızndu, =upu=ujrzşğ uzsuğemuwrz fşğuçşğndsr m'uğcuzuzuz´^ giud Uwfuöşuz!

Zu.uğuğr .+i=şğndz ausuquwz^ 9 Znwşsçşğr örzueueuğr wuwıuğuğndkrdzg fşğ<zucusmtı sg vt iuasuzu, nd uwe huıouxnf Hu=nd mg ünğ,u,t uwi auzüusuz=g% .zerğg buauğmşlnd^ xuösuüşğrzşğnd nd huıuzezşğnd auzeth uzsuğemuwrz fşğuçşğnds jnwj ıulnd^ rzvhti zuşd Auwuiıuzr zşğ=rz-=upu=umuz rğufroumr fğuw uöeşlnd ausuğ!


73 ÖRZNDNĞZŞĞ ÜŞĞŞFUĞNDU; ŞZ :;UÇŞĞE-ARZ

 KUPŞĞ ÜRDPŞĞND SŞĞQUMUW?G


Şğmnd +ğt r fşğ auwuiıuzşuz çnlnğ lğuınd muw=t<şğg mg üğşz 73 örzndnğumuzzşğnd suirz^ nğnzj oumuıuürğg uzwuwı t şd nğnz=^ giı gzmşğuwrz juzjşğnd st< ağuhuğumndu, ışiuzrdkşğnd^ üşğşfuğndu, şz uığhtwouzumuz ö+ğ=şğnd mnpst% Aueğndk bğ<uzr :,uçşğe-Arz kupşğ ürdpşğnd s+ıumuw=g!

Sr<uethr uxu<rz rim cusşğtz^ xndi .upupuhuazşğnd u<umjndkşusç uzwşıuqüşlr ub.uıuz= mg ıuğndr% örzndnğzşğnd oumuıuürğg uğuü huğöşlnd ndppndkşusç!

Uğju.r nd Auwuiıuzr pşmufuğ suğsrzzşğg wuwızşjrz nğ 15 Eşmışsçşğr ürbşğg uzwuwı huwsuzzşğnd ıum^ yğku, t muhg fşğnwrbşul ürdpşğnd ndppndkşusç ışpumuwndu, =uzr sg suğıumuz erğ=şğnd aşı^ örzndnğzşğnd oumuıuürğz ul uzwuwı t!

Mg zbndr^ nğ uwe mnğindu, örzndnğzşğndz sş,usuizndkrdzg Brğumr suğör çzumrvzşğ şz^ auğuöuızşğg uığhtwouzjrzşğndz ağuhuğumu, ışiuzrdkşğndz st< ouzvju, şz rğşzj gzıuzr=r uzeuszşğg% hzeşlnf^ nğ uznz= şğş= +ğ t bğ<uyumsuz st< şz!

Uwi örzndnğzşğndz auğuöuızşğg rçğşd çnpn= şd uznzj oumuıuürğg çujuwuwışlnd huauz<^ 16 Eşmışsçşğrz yumşjrz Mrdsğr-Şğşduz suwğndprr öuzuöuz auındu,zşğ! Znwz zhuıumnf yumndşjud zuşd Uöuıuzr auındu,g! Udşlr muznd. örzndnğzşğndz auğuöuızşğg yumşjrz Brğumr suğöhşıuğuzr btz=r sndı=g% auzerhnds huauz<şlnf suğöhşı Irüğuz Hşığnişuzr aşı! Suğöhşıg öuznz= ndppnğeşj Hubıhuzndkşuz Zu.uğuğndkrdz^ ndğmt mğzuz ışpşmndkrdzzşğ ndzşzul^ iumuwz uzaşı mnğindu,zşğndz huğuüuzşğg erışl ındrz^ nğ Zu.uğuğndkrdzg nvrzv mg aupnğet!

Zbşz=^ nğ 44 +ğnduz huışğuösrz gzkuj=rz uzaşı mnğindu, örzndnğzşğndz auğuöuızşğg^ rğşzj muğürz^ çnpn=r jnwj muıuğşjrz Hubıhuzndkşuz Zu.uğuğndkşuz ersuj% huauz<şlnf çujuwuwışl rğşzj öudumzşğndz oumuıuürğg^ aşıuhzeşl uznzj auğjg!


R#ZV MĞZUW HUIUARL RZORĞLR?R ST>


Ti-400zşğnd auğjnf iışp,ndu, =upu=umuz oüzucusg nd nğhti uğerdz=% Usşğrmuwr fuğvumuösr mnpst kğ=umuz çuğqğuiırouz hubı+zşuzşğnd şd hubıhuzumuz uğerdzuçşğndkşuz suğör muğşdnğ suizuütızşğnd ets iuasuzndu, huıcusr<njzşğg euğqşul çudumuz wşpwşpndm rğufroum iışp,şjrz kndğ=-usşğrmşuz wuğuçşğndkrdzzşğnd st<!

?upu=umuz =ndlrizşğtz zşği mg .+indr foxumuz aumuöeşjndkşuz sg suirz nd +ğumuğür fğuw t Rzorğlr=r usşğrmşuz xuösu.uğri.r auğjg^ uwirz=z Kndğ=ru mğzuw huauz<şl nğ Usşğrmu rğ ö+ğ=şğg auzt Rzorğlr=tz!

Iumudrz wiıum =uwlşğ vmuz nd sş, auduzumuzndkşusç rb.uzndkrdzzşğg hrır ihuişz znğ Zu.uüuar% O+ Huwıgzr hubı+zr iıuzqzndsrz^ 20 Wndznduğrz^ wşıuüuw wuğuçşğndkrdzzşğnd üzuj=g obeşlnd ausuğ!


{SNITĞZU´R HUINDUİIG UĞERDZUDTI T


Usşğrmuwr İzzeuskşğ=r nd Eşpnğuw=r nğumr uxnp<uhuaumuz aimnpndkşuz fuğvndkrdzg &T) Ir Tw/ aupnğeşj nğ Zndhuğ U)tşuzrz huımuznp {Snıtğzu´ gzmşğndkşuz mnpst ?nfrı-19r ets sbumndu, huınduiıg uğerdzudtı nd uzfıuzü t! Uwi suirz ağuhuğumndşjud hubı+zumuz ışpşmuürğ sg^ ndğ mg zbndr nğ huınduiır uğerdzudtındkrdzg mg muöst 94$1 ınmni! Huınduiıg üğşkt sruzsuz uğerdzudtı t öuzuöuz jşpuwrz nd tkzr= .ndsçşğnd ausuğ! Gze nğnds^ sbumndsg jnwj ındu, t 86$4 ınmni uğerdzudtındkrdz% 65 ıuğşmuztz çuğqğ ıuğr= ndzşjnpzşğnd s+ı şd 95$6 ınmni uğerdzudtındkrdz% 18-65 ıuğşmuzzşğnd s+ı! Uwi ışpşmuürğg ağuhuğumndu, t Usşğrmuwr Uxnp<uhuandkşuz Zu.uğuğndkşuz şzkumuw suğsrzzşğnd ynğquütızşğnd .ndsçr auzerhsuz zu.uişsrz! Auzerhsuz gzkuj=rz suizuütızşğg nğnbnds hrır muwujzşz uwz suirz kt uğeş+= ht#ı= t uwe huınduiıg zşğmuwujzşl öuzündu,uwrz huınduiır ausuğ kt nv!

Zu.uhti uğetz T)-Ir-Twg auduzndkrdz ındu, t (uwögğ nd HrnZkt= gzmşğndkrdzzşğnd huınduiızşğnd mrğuğmndkşuz nd 15 Eşmışsçşğrz Usşğrmuwr st< imiu, t öuzündu,uwrz huınduiındsg!


30 IUĞNDUW HUIRC%

{BUĞLR ATHI*´R WUĞQUMSUZ  

14 SUİZUMRJZŞĞNDZ


Şğtm^ Yuğrör euıuğuzg forx uğqumşj nd 30 ıuğr huırc iuasuzşj rilus uauçşmvumuz .sçudnğsuz 14 suizumrjzşğnd ets! Uwi uzqşğg mg sşpueğndtrz rz=zuqrüzşğnf nd zxzumzşğnf^ 2015r 7 Wndznduğrz {Buğlr Athı+´ usiuüğr üğuişzşum zşğ.ndcşlnd şd huğçşğumuzr ub.uıumrjzşğg ihuzzşlnd wuzjuz=nf! Önaşğnd krdg 16 tğ! Uauçşmvumuz uğuğ=r huıouxg Sndausstı Suğüuğtr ,upğuzmuğr ıhuüğndkrdzz tğ!


Giı usşğrmujr fşğlnd,uçuzr sg erıuğmndsrz

UIĞHTWOUZG MĞZUW MNĞİZJZŞL RĞUMUZ UZMU:NDKRDZG

{Zuirnzul Rzktğtik´ usşğrmşuz huğçşğumuzr fşğlnd,uçuz% Suw=l Xndhrzr ausuquwz^ Uığhtwouz 9 Znwşsçşğg% şxumnps ausuquwzndkşuz +ğg^ muğnp t zmuışl Auwuiıuzr zmuısusç wupkuzumr +ğ^ çuwj şğç ı+zu.sçndkrdzzşğnd +ğşğg uzjzrz^ uığhtwouzjrzşğg auduzuçuğ mg imirz ürıumjrl^ nğ uwe kndumuzg şğmğr rğumuz uzmu.ndkşuz uduğır imöçzumtız t!

Fşğlnd,uçuzg uwz muğ,r=rz t kt Zu.uüua Rlaus Ulrwşdg muğnpuju, t fşğueuğqzşl rğ a+ğ% Auwıuğ Ulrwşdr pşmufuğsuz +ğ+= auwşğnd aimnpndkşuz ıum uzju, ıuğu,=zşğg^ uz muğnpuju, t wu<npndkşusç snlnğşjzşl usşğrmujrzşğg% .niıuzulnf erduzuürıumuz <uz=şğnf lnd,şl .zerğg nd uznğ ersuj ötz= şd ynp mndıumşl uzihuişlr xuösumuz wuğqumnds muıuğşlnd ausuğ^ uz muğnpuju, t usğujzşl rğ uzqzumuz rb.uzndkrdzg şd euğqu, t Kndğ=rnw nd Xndiuiıuzr uzyn.uğrzşlr eubzumrjg!

Uığhtwouzg wupku, t^ Auwuiıuz% huğındu,^ çuwj Uığhtwouzz ul mnğizjndju, t^ =uzr nğ uwe wupkuzumg qşx= çşğndu, t şğmğr uzmu.ndkşuz şd rz=rb.uzndkşuz aubdnwz^ m'gzeü,t Xndhrzg!

Arsu Uığhtwouzr st< xndiumuz ö+ğ=z t^ nğnd zhuıumz t şğub.udnğşl ağueueuğg^ iumuwz^ rzvhti Xndhrz zbu, t^ Uığhtwour st< htı= t lud rsuzuz^ nğ xndişğg^ nğhti muznz^ {buı uğuü mndüuz şd buı euzeup mg aşxuzuz´!

Kndğ=şğz ul ecnduğ t nğ aşxuzuz Uığhtwouztz! Şkt Uığhtwouzr zhuıumz tğ fşğueuğqzşl 1988-94 kndumuzrz mnğizjndju, ıuğu,=zşğg^ uhu Kndğ=ru^ giı w+endu,uüğr hzendsrz^ mg juzmuw iışp,şl nd uxu<znğeşl Uığhtwouzr şd Mşeğnzumuz Uirnw kğ=ulşönd hşındkrdzzşğnd aşı sbumndkuwrz^ ızışiumuz nd =upu=umuz eubrz=g! Uwe eubrz=g m'şğmuğr srzvşd Vrzuiıuzr ndwmndğzşğnd şğmğusui^ önğ ışpujrzşğg m'uznduzşz {Uğşdşlşuz Kndğ=riıuz´!

Uxu<rz uzüus 1918 kndumuzrz Uığhtwouzg axvumu, t uzmu.ndkrdz^ iumuwz 23 usri uzj şmu, şz xndi hnlbşdrmzşğg^ nd uzmu.ndkrdzg yn.uğrzndu, t :nğağeuwrz rb.uzndkşusç!

Şğmğnğe uzüus Uığhtwouz uzmu.ndkrdz axvumu, t 1991rz! Uwi ynğqg udşlr şğmuğ ışdu, t^ çuwj arsu% 2020rz^ znwz uduğız t^ şğç şmu, şz +ıuğ ö+ğ=şğ!

Uznzjst stmg m'şzkuğmndr ?ğşslrzrz^ srdig% Kndğ=rnw Zu.uüuarz!

{Ündjt şd uwi öuğüujndszşğnf mg zbuzudnğndr Uığhtwouzr rğumuz uzmu.ndkşuz mnğndiır imröçg´^ muğ,r= mg wuwızt usşğrmujr fşğlnd,uçuz Suw=l Xndhrz!


Wuındm {Suğsuğu´ +ğukşğkrz

*ĞNDUZ AŞI - 132

UB:UĞAG ŞD SŞZ?%  SŞĞ ÇUÖNDS ANÜŞĞNF-JUDŞĞNF

Üğşj WUMNÇ IRDZŞUWŞUZ

Հասնելով եզրայանգումի, Միքայէլ Չամչեանի քերականութիւնը ուժգին հարուած հասցուց լատինաբանութեան, մերժեց անոր արատաւոր մեթոտները եւ մեր նախնիներու ոսկեղինիկ լեզուն մաքրեց օտարաբանութիւններէ եւ արհեստական կառոյցներէ:

Ճիշդ է, որ Չամչեանի քերականութիւնը ունի խոցելի կողմեր, վիճելի հարցադրումներ, օրինակ՝ հայերէնի մէջ տաս հոլովներու գործածութեան խնդիրը, սակայն, ինչպէս իրաւացիօրէն կը նշէ հայ լեզուաբան, բանասիրական գիտութիւններու դոկտոր եւ փրոֆեսոր, ակադեմիկոս Էտուարտ Բագրատի Աղայեանը (1913-1991), Չամչեանի քերականութիւնը «իր ժամանակի համար իրօք որ կատարեալ կարելի է համարել»:   

Քերականութեան հրատարակութենէն անմիջապէս ետք աբբահայր Ստեփան Մելքոնեանի յանձնարարութեամբ Չամչեան ձեռնամուխ կ'ըլլայ յաջորդ մեծածաւալ երկասիրութեան լոյս ընծայման՝ «Պատմութիւն Հայոց»ին, որուն երեք հատորով տպագրութիւնը ընթացք կ'առնէ 1780-ականներու կէսերէն: Այսպէս, Ս. Ղազարի Մխիթարեան դիւանատունէն պարզուած տեղեկութիւններուն համաձայն, այդ երեք  հատորները լոյսի բարիքին են եկած 1785-1788 թուականներուն:

Պէտք է ըսել, որ Չամչեանի ծայրայեղօրէն բծախնդիր ճիգերը՝ մինչեւ այդ երկերուն վերջնական հրատարակութեան օրը, տեւական հակուած մնացին սրբագրութիւններ ու բարեփոխումներ կատարելու օգտին: Չամչեան երբեմն կը դիմէր նիւթերը նոյնիսկ հիմնովին փոխելու: Եւ քանի որ Ս. Ղազարի մատենադարանը չունէր անհրաժեշտ բոլոր սկզբնաղբիւրները, 1780-ականներու սկիզբներէն իսկ, Չամչեան տասնեակ նամակներ գրելով կը դիմէր Կ. Պոլսոյ, Հնդկաստանի, Նոր Ջուղայի, Պասրայի, Պաղտատի մէջ եւ այլուր գտնուող ծանօթներու, միաբանութեան բարեկամներուն՝ իր որոնած այս կամ այն նիւթը ձեռք ձգելու համար: Եւ անոնցմէ ստանալու համար իրեն անհրաժեշտ նիւթերը, երբեմն տարիներ են պէտք եղած: Ան իր յուշերուն մէջ կը գրէ, թէ յոյժ կարիքն ունեցած է յատկապէս 15 մատենագիրներու (Մովսէս Կաղանկատուացի, Սեբէոս, Շապուհ Բագրատունի, Ղեւոնդ, Մխիթար Անեցի, Թովմաս Արծրունի եւ ուրիշներ) երկերուն օգտագործման, առանց որոնց թերի եւ անկատար պիտի մնար իր «Պատմութիւն Հայոց»ը:

Արդ, կարելի է երեւակայել, թէ շուրջ ութ տարի տեւած յիշեալ երկերու հրատարակութիւնը որքա՜ն խանդավառութիւն պիտի բերէր 18-րդ դարու մեր ժամանակակիցներուն, երիտասարդ ընթերցողներուն, որպէսզի ճանչնային իրենք զիրենք՝ որպէս ժողովուրդ: Առաւե՛լ, «Պատմութիւն Հայոց»ի լոյս ընծայումն ու սփռումը պայմանաւորուած էին ոչ միայն ազգային ինքնաճանաչման ու ազգային գիտակցութեան բնական թելադրանքով, այլեւ այդ ժամանաշրջանին օտարներու լուծին տակ հեծող հայ ժողովուրդի հասարակական-քաղաքական եւ մշակութային զարթօնքով:

Այլ գետնի վրայ, շեշտադրելով ու դրուատելով օտար բռնապետութիւններու դէմ հայ ժողովուրդին մղած դարաւոր պայքարը, Չամչեան լաւապէս կը գիտակցէր, որ անցեալի փառաբանումն ու իտէալականացումը կը համընկնէին հայ ժողովուրդի հոգեւոր, հասարակական-քաղաքական ու բարոյադաստիարակչական պահանջներուն: Ահա թէ ինչո՛ւ իր հատորներուն մէջ ակներեւ են կարմիր թելի նման անցնող իր ընդվզումն ու մերթ ընդ մերթ ատելութիւնը՝ օտարներու լուծէն ազատագրուելու բուռն ձգտումով դրսեւորուած: Եւ հոսկէ մեկնելով, Հայաստանի պատմութեան հարցերը, անոնց շարքին՝ օտար բռնակալութիւններու դէմ հայ ժողովուրդին մղած հերոսական պայքարի դրուագները ան քննարկած է իտէալիստական դիրքերէ:

Բայց պիտի ցաւօք ըսել, որ «Պատմութիւն Հայոց»ը վերջապէս իրականացնելու Չամչեանի երկարատեւ ու ծանր աշխատանքը բացասական անդրադարձ ունեցաւ անոր առողջութեան վրայ: 1789-ի ամրան վերջաւորութեան, ան ազատելով դաստիարակի իր պաշտօնէն եւ առողջութիւնը վերականգնելու նպատակով կ'ուղարկուի Աւստրիոյ եւ Հունգարիոյ առողջարանները, ուր մնալով մինչեւ 1790-ի Ապրիլ՝ կը ծաւալէ մանկավարժական եռանդուն գործունէութիւն: Շնորհիւ իր անդուլ ջանքերուն, տեղի վարժարանը կ'ընդարձակուի եւ նոր սերունդի հայեցի դաստիարակութեան գործին մէջ ան կ'ունենայ զգալի ներդրում: Հիմնովին կը վերափոխէ տեղի ցերեկօթիկ եւ գիշերօթիկ վարժարաններու կրթական ծրագիրը: Օրինակ, գիշերօթիկ վարժարանին մէջ, ըստ Չամչեանի, պիտի ուսուցուէին հայերէն, յունարէն, լատիներէն, քերականութիւն, ճարտասանութիւն, փիլիսոփայութիւն, իրաւագիտութիւն (քաղաքացիական իրաւունք եւ եկեղեցական իրաւունք), հայոց պատմութիւն, ընդհ. պատմութիւն, աշխարհագրութիւն, ժամանակագրութիւն, տրամաբանութիւն, թուաբանութիւն, բնագիտութիւն, աստղաբաշխութիւն, քաղաքավարութիւն-բարոյագիտութիւն, երաժշտութիւն, նկարչութիւն, խաղեր, աստուածաբանութիւն, նաեւ լեզուն այն երկրի, ուր կը գտնուի դպրոցը:

Ինչպէս յստակօրէն կ'երեւի, Չամչեանի անխառն հայրենասիրութիւնն ու ազգասիրութիւնը կը դրսեւորուին իր մանկավարժական գործունէութեան ընդմէջէն: Օտար ափերու վրայ դեգերող հայութեան բեկորները համատեղելով եւ անոնց հայեցի դաստիարակութիւն ջամբելու նուիրական գործով:

«ԾԱՂԻԿ» Գրական Ազգային հանդէս – Պէյրութ (Շար. 3, մնացեալը՝ վաղուան թիւով)